از جمله آلایندههای محیط زیست ترکیبات مخرب سیستم اندوکراینی هستند که از منشا طبیعی یا انسانساز وارد محیط زیست خصوصاً اکوسیستمهای آبی شده و با ایجاد اختلال بر سامانه غدد درونریز، اثرات مخربی را بر جوامع زیستی این اکوسیستمها وارد مینمایند. هدف از انجام این تحقیق، ارزیابی برخی از شاخصهای زیستی عروسماهی زایندهرود Petroleuciscus esfahani، نظیر مقایسه فراسنجههای خونی، نسبت جنسی، شاخص توسعه گنادی و بیان ژن ویتلوژنین در کبد ماهیان صید شده از ایستگاههای مختلف رودخانه زایندهرود است. نمونهبرداری از چهار ایستگاه چشمهدیمه و خرسونک (در بالادست رودخانه به عنوان ایستگاههای پاک) و چمگردان و پل صفائیه (در پاییندست رودخانه به عنوان ایستگاه آلوده) صورت گرفت. در این مطالعه در مجموع 323 قطعه ماهی صید شد. میانگین وزنی و طولی ماهیان به ترتیب معادل 93/14 گرم و 96 میلیمتر بود. در مقایسه فراسنجههای خونی، تعداد کل گلبولهای قرمز، میزان هموگلوبین و هماتوکریت و تعداد کل گلبولهای سفید تفاوت معنیداری را بین ماهیان ایستگاههای مختلف نشان نداد. با این وجود در شمارش افتراقی گلبولهای سفید، درصد انواع گلبولهای سفید به جز لنفوسیتها در ماهیان ایستگاه چمگردان نسبت به ماهیان سایر ایستگاهها بالاتر بود (05/0p<). شاخصهای ثانویه خونشناسی نظیر حجم متوسط گویچه قرمز، میانگین غلظت هموگلوبین ذرهای و میانگین هموگلوبین ذرهای در ایستگاه چمگردان کمتر از مقادیر متناظر در سایر ایستگاهها بود (05/0p<). در مطالعه نسبت جنسی ماهیان مشخص گردید که در تمامی ایستگاهها به جز ایستگاه پل صفائیه انحراف معنیداری از نسبت مورد اننظار (1:1) (با فراوانی بیشتر جنس ماده) وجود دارد (آزمون مربع کای؛ 05/0p<). با این وجود در مطالعه میکروسکوپی گنادها، نشانی از بروز ناهنجاریهای گنادی نظیر جنسیت بینابینی مشاهده نشد. شاخص توسعه گنادی (GSI) در ماهیان نر و ماده محاسبه شد. مقایسه آماری این شاخص تنها کاهش معنیدار آن را در جنس نر ماهیان ایستگاه چمگردان با ماهیان سایر ایستگاهها نشان داد (05/0p<). بیان ژن ویتلوژنین در کبد عروسماهی زایندهرود به عنوان شاخص زیستی معتبری برای وجود آلایندههای مخرب سیستم اندوکراینی با فعالیت شبهاستروژنی در منابع آبی مدنظر قرار گرفت. به این منظور ابتدا نسبت به توالییابی کامل ژن ویتلوژنین در عروسماهی زایندهرود اقدام شد. نتایج نشان داد که ژن کدکننده ویتلوژنین در این گونه دارای 4177 جفتباز است که پروتئینی حاوی 1776 آمینواسید را تولید میکند. بررسی شدت بیان ژن ویتلوژنین در جنس نر و ماده عروسماهی زایندهرود در ایستگاههای مختلف به روش Real-time PCR و با استفاده از ژن کنترل داخلی بتا-اکتین نشاندهنده وجود بیان نسبی در هر دو جنس در تمامی ایستگاههای مورد بررسی است. شدت بیان در ایستگاههای مختلف تفاوت معنیداری را نشان داد بهطوریکه میزان بیان نسبی ویتلوژنین در ماهیان چمگردان در هر دو جنس بهطور معنیداری نسبت به سایر ایستگاهها بالاتر بود (05/0p<). بهطور کلی نتایج این تحقیق بیانگر اثرات احتمالی ترکیبات مخرب سیستم اندوکراینی با خاصیت شبهاستروژنی بر برخی ویژگیهای زیستی عروسماهی زایندهرود نظیر انحراف از نسبت جنسی (فراوانی بیشتر جنس ماده) و بیان ژن ویتلوژنین در جنس نر و تغییر بیان آن در ماهیان ایستگاههای مختلف رودخانه زایندهرود بود.
واژگان کلیدی: ترکیبات مخرب سیستم درون ریز، عروسماهی زایندهرود Petroleuciscus esfahani، خونشناسی، بافتشناسی گناد، بیان ویتلوژنین.